Załącznik do rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 14 marca 2024 r. (Dz. U. poz. ….) PROGPRROAGMRA ZMW ZAWLACLZCZAANNIIAA WWŚŚCCIEIEKKLILZINZYN NYA N RAOK R 2O02K4 2024     1. Identyfikacja programu zwalczania wścieklizny (Rabies) Państwo członkowskie: Rzeczpospolita Polska Choroba: wścieklizna (Rabies) Wniosek o współfinansowanie na rok: 2024     2. Dane historyczne dotyczące sytuacji epizootycznej w zakresie wścieklizny W okresie międzywojennym oraz w pierwszych latach po II wojnie światowej głównym nosicielem wścieklizny na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej były psy. Wprowadzenie w 1949 r. obowiązkowego szczepienia psów przeciwko wściekliźnie pozwoliło na znaczne ograniczenie występowania tej choroby. Liczba zachorowań na wściekliznę wśród zwierząt obniżyła się z ponad 3600 przypadków w 1946 r. do 73 w 1956 r. Problem wścieklizny pojawił się ponownie, kiedy zaczęto rejestrować coraz więcej przypadków tej choroby w środowisku zwierząt wolno żyjących. W latach 1946–1956 wśród zwierząt dzikich zgłaszano rocznie od 1 do 6 przypadków wścieklizny. W 1957 r. nie zanotowano żadnego takiego przypadku, natomiast w latach następnych był zauważalny wzrost zachorowań wśród zwierząt dzikich – w szczególności u lisów. Pod koniec lat siedemdziesiątych liczba zachorowań u zwierząt dzikich przekraczała liczbę zachorowań u zwierząt domowych. W 1990 r. w Rzeczypospolitej Polskiej stwierdzono 2045 przypadków wścieklizny, w tym 1668 przypadków u zwierząt dzikich, z czego 1374 przypadki u lisów. Najwięcej przypadków tej choroby zanotowano w ówczesnych województwach: poznańskim (157), opolskim (139), koszalińskim (133), szczecińskim (130), bydgoskim (123) oraz słupskim (103). Pojedyncze przypadki odnotowano w ówczesnych województwach: lubelskim, łomżyńskim, łódzkim oraz przemyskim, natomiast nie odnotowano ich w ówczesnym województwie bialskopodlaskim. W 1991 r. stwierdzono 2287 przypadków wścieklizny, w tym 1864 przypadki u zwierząt dzikich, z czego 1513 przypadków u lisów. Wścieklizny nie odnotowano w ówczesnym województwie lubelskim, a pojedyncze przypadki wystąpiły w ówczesnych województwach: przemyskim, łódzkim, łomżyńskim oraz krośnieńskim. W 1992 r. stwierdzono 3084 przypadki wścieklizny, w tym 2549 przypadków u zwierząt dzikich, z czego 2079 przypadków u lisów. 1 Z uwagi na rozprzestrzenianie się wścieklizny rozpoczęto w 1993 r. akcję doustnych szczepień lisów wolno żyjących przeciwko wściekliźnie. W 1993 r. stwierdzono 2648 przypadków wścieklizny u zwierząt, w tym 2166 przypadków u zwierząt dzikich, z czego 1803 przypadki u lisów. W 1994 r. stwierdzono 2238 przypadków wścieklizny u zwierząt, w tym 1788 przypadków u zwierząt dzikich, z czego 1506 przypadków u lisów. W 1995 r. stwierdzono 1973 przypadki wścieklizny u zwierząt, w tym 1528 przypadków u zwierząt dzikich, z czego 1280 przypadków u lisów. W 1996 r. stwierdzono 2527 przypadków wścieklizny u zwierząt, w tym 2064 przypadki u zwierząt dzikich, z czego 1779 przypadków u lisów. W 1997 r. stwierdzono 1494 przypadki wścieklizny u zwierząt, w tym 1239 przypadków u zwierząt dzikich, z czego 1091 przypadków u lisów. Efektem nieustającego przeprowadzania szczepień w zachodniej części terytorium Rzeczypospolitej Polskiej był spadek liczby przypadków wścieklizny, a także brak jej występowania od dłuższego czasu na terenach województw: zachodniopomorskiego, lubuskiego i dolnośląskiego. W 1998 r. stwierdzono 1329 przypadków wścieklizny u zwierząt, w tym 1120 przypadków u zwierząt dzikich, z czego 927 przypadków u lisów. W 1999 r. stwierdzono 1148 przypadków wścieklizny u zwierząt, w tym 721 przypadków u lisów. W 2000 r. stwierdzono 2224 przypadki wścieklizny u zwierząt, w tym 1583 przypadki u lisów, a w 2001 r. stwierdzono 2964 przypadki wścieklizny u zwierząt, w tym 2224 przypadki u lisów. W trakcie przeprowadzanych akcji szczepień zaobserwowano, że zasięg występowania wścieklizny przesuwa się w kierunku wschodniej części terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, czyli na obszary, które do tej pory nie były objęte szczepieniami. Zaobserwowano także, że występują pojedyncze przypadki wścieklizny na terenach przygranicznych sąsiadujących z Republiką Czeską. W 2002 r. liczba przypadków wścieklizny u zwierząt na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej wyniosła 1119, z czego 1038 przypadków zanotowano u zwierząt dzikich, w tym 884 przypadki u lisów. W 2002 r. największą liczbę przypadków wścieklizny zanotowano w województwie wielkopolskim – 339. W 2003 r. stwierdzono 388 przypadków wścieklizny u zwierząt, w tym 314 przypadków u zwierząt dzikich, z czego 233 przypadki u lisów. W 2004 r. stwierdzono 136 przypadków wścieklizny u zwierząt, w tym 114 przypadków u zwierząt dzikich, z czego 86 przypadków u lisów. W 2005 r. stwierdzono 138 przypadków wścieklizny u zwierząt, w tym 102 przypadki u zwierząt dzikich, z czego 84 przypadki u lisów. W 2006 r. stwierdzono 82 przypadki wścieklizny u zwierząt, w tym 63 przypadki u zwierząt dzikich, z czego 43 przypadki u lisów. W 2007 r. stwierdzono 70 przypadków wścieklizny u zwierząt, w tym 55 przypadków u zwierząt dzikich, z czego 42 przypadki u lisów. W 2008 r. stwierdzono 29 przypadków wścieklizny u zwierząt, w tym 24 przypadki u zwierząt dzikich, z czego 19 przypadków u lisów. W 2009 r. stwierdzono 8 przypadków wścieklizny u zwierząt, w tym 8 przypadków u zwierząt dzikich, z czego 6 przypadków u lisów. W 2010 r. liczba przypadków wścieklizny ponownie wzrosła. W tym roku zanotowano 151 przypadków wścieklizny u zwierząt, z czego 145 przypadków stwierdzono u zwierząt innych niż nietoperze. Występowanie wścieklizny u zwierząt innych niż nietoperze odnotowano w województwie małopolskim oraz w województwach, w których choroba występowała w roku poprzednim. W województwie małopolskim stwierdzono najwięcej przypadków wścieklizny (118 przypadków). W 2010 r. poziom uodpornienia i pobrania szczepionki u lisów wolno żyjących w Polsce wyniósł odpowiednio 84,90 % i 89,15 %. W 2011 r. stwierdzono 160 przypadków wścieklizny u zwierząt, w tym 156 przypadków u zwierząt innych niż nietoperze. Najwięcej przypadków wścieklizny zanotowano w województwach małopolskim (60 przypadków) i podkarpackim (63 przypadki). Występowanie wścieklizny u zwierząt innych niż nietoperze odnotowano w województwach śląskim i warmińsko-mazurskim oraz w województwach, w których choroba występowała w roku poprzednim. W województwie śląskim stwierdzono 1 przypadek wścieklizny, natomiast w województwie warmińsko-mazurskim stwierdzono 6 przypadków wścieklizny u zwierząt innych niż nietoperze. W 2011 r. poziom uodpornienia i pobrania szczepionki u lisów wolno żyjących w Polsce wyniósł odpowiednio 79,50 % i 86,49 %. W 2012 r. stwierdzono 257 przypadków wścieklizny u zwierząt, w tym 254 przypadki u zwierząt innych niż nietoperze. Najwięcej przypadków zanotowano w województwach małopolskim (24 przypadki) i podkarpackim (213 przypadków). Wściekliznę u zwierząt innych niż nietoperze stwierdzono jedynie w województwach, w których choroba występowała w roku poprzednim. W 2012 r. poziom uodpornienia i pobrania szczepionki u lisów wolno żyjących w Polsce wyniósł odpowiednio 79,29 % i 87,10 %. W 2013 r. stwierdzono 204 przypadki wścieklizny u zwierząt, w tym 196 przypadków u zwierząt innych niż nietoperze. Występowanie wścieklizny u zwierząt innych niż nietoperze odnotowano w województwie świętokrzyskim oraz w województwach, w których choroba występowała w roku poprzednim, z wyjątkiem województw: podlaskiego, śląskiego i warmińsko-mazurskiego. W województwie świętokrzyskim stwierdzono 2 przypadki wścieklizny. Najwięcej przypadków wścieklizny zanotowano w województwach małopolskim (58 przypadków) i podkarpackim (121 przypadków). W 2013 r. poziom uodpornienia i pobrania szczepionki u lisów wolno żyjących w Polsce wyniósł odpowiednio 75,11 % i 86,05 %. W 2014 r. stwierdzono 105 przypadków wścieklizny u zwierząt, w tym 98 przypadków u zwierząt innych niż nietoperze. Występowanie wścieklizny u zwierząt innych niż nietoperze odnotowano w województwie podlaskim oraz w województwach, w których choroba występowała w roku poprzednim. W województwie podlaskim stwierdzono 4 przypadki wścieklizny. Najwięcej przypadków wścieklizny zanotowano w województwie małopolskim (81 przypadków). W 2014 r. poziom uodpornienia i pobrania szczepionki u lisów wolno żyjących w Polsce wyniósł odpowiednio 59,77 % i 88,27 %. W 2015 r. stwierdzono 97 przypadków wścieklizny u zwierząt, w tym 93 przypadki u zwierząt innych niż nietoperze. Występowanie wścieklizny u zwierząt innych niż nietoperze odnotowano jedynie w województwach, w których choroba występowała w roku poprzednim. Najwięcej przypadków wścieklizny zanotowano w województwie małopolskim (79 przypadków). W 2015 r. poziom uodpornienia i pobrania szczepionki u lisów wolno żyjących w Polsce wyniósł odpowiednio 54,10 % i 89,10 %. W 2016 r. stwierdzono 22 przypadki wścieklizny u zwierząt, w tym 16 przypadków u zwierząt innych niż nietoperze. Występowanie wścieklizny u zwierząt innych niż nietoperze odnotowano w województwie podlaskim oraz województwach, w których choroba występowała w roku poprzednim. W województwie podlaskim stwierdzono 1 przypadek wścieklizny. Najwięcej przypadków wścieklizny zanotowano w województwie małopolskim (8 przypadków). W 2016 r. poziom uodpornienia i pobrania szczepionki u lisów wolno żyjących w Polsce wyniósł odpowiednio 54,59 % i 90,31 %. W 2017 r. stwierdzono 10 przypadków wścieklizny u zwierząt, w tym 2 przypadki u zwierząt innych niż nietoperze. Występowanie wścieklizny u zwierząt innych niż nietoperze odnotowano jedynie w województwach, w których choroba występowała w roku poprzednim. W 2017 r. poziom uodpornienia i pobrania szczepionki u lisów wolno żyjących w Polsce wyniósł odpowiednio 50,63 % i 87,73 %. W 2018 r. stwierdzono 9 przypadków wścieklizny u zwierząt, w tym 4 przypadki u zwierząt innych niż nietoperze. Wszystkie 4 przypadki u zwierząt innych niż nietoperze wystąpiły u lisów, 2 przypadki wystąpiły w województwie lubelskim, 1 przypadek wystąpił w województwie małopolskim i 1 przypadek – w województwie podkarpackim. W 2018 r. poziom uodpornienia i pobrania szczepionki u lisów wolno żyjących w Polsce wyniósł odpowiednio 47,97 % i 89,90 %. W 2019 r. stwierdzono 11 przypadków wścieklizny u zwierząt, w tym 1 przypadek u zwierząt innych niż nietoperze. Jedyny przypadek wścieklizny u zwierząt innych niż nietoperze wystąpił u lisa w województwie lubelskim. W 2019 r. poziom uodpornienia i pobrania szczepionki u lisów wolno żyjących w Polsce wyniósł odpowiednio 50,05 % i 89,83 %. W 2020 r. stwierdzono 12 przypadków wścieklizny u zwierząt, w tym 7 przypadków u zwierząt innych niż nietoperze. Wystąpienie wścieklizny u zwierząt innych niż nietoperze odnotowano w województwach lubelskim i podkarpackim. W 2020 r. poziom uodpornienia i pobrania szczepionki u lisów wolno żyjących w Polsce wyniósł odpowiednio 40,49 % i 87,29 %. W 2021 r. stwierdzono 118 przypadków wścieklizny u zwierząt, w tym 113 przypadków u zwierząt innych niż nietoperze. Wystąpienie wścieklizny u zwierząt innych niż nietoperze stwierdzono w województwach: mazowieckim, podkarpackim i świętokrzyskim. Wirusy wyizolowane od 8 zwierząt zakażonych wścieklizną z 4 powiatów: garwolińskiego, mińskiego, otwockiego i radomskiego w województwie mazowieckim zostały poddane analizie filogenetycznej i porównane z próbkami archiwalnymi z lat 2000–2004 (z tego samego województwa) oraz z próbką od zakażonego lisa z 2020 r. z powiatu stalowowolskiego w województwie podkarpackim. Wszystkie sekwencje wirusów wyizolowanych w 2021 r. na terenie województwa mazowieckiego należą do wariantu CE (Central European – środkowoeuropejskiego), natomiast sekwencje izolatów archiwalnych z lat 2000–2004 (z woje- wództwa mazowieckiego) oraz sekwencja wirusa z ogniska w powiecie stalowowolskim (w województwie podkarpackim) z 2020 r. należą do wariantu NEE (North East European – północno-wschodnio-europejskiego). W 2022 r. stwierdzono 39 przypadków wścieklizny u zwierząt, w tym 36 przypadków u zwierząt innych niż nietoperze. Wystąpienie wścieklizny u zwierząt innych niż nietoperze stwierdzono w województwach: lubelskim, mazowieckim i świętokrzyskim. Od 2002 r., w którym doustnymi szczepieniami lisów wolno żyjących przeciwko wściekliźnie objęto całe terytorium kraju, liczba przypadków wścieklizny u zwierząt innych niż nietoperze zmniejszała się systematycznie aż do 2009 r. W 2010 r. wściekliznę stwierdzono w województwie małopolskim po kilku latach jej nieobecności. Podejrzewa się, że powódź, która wystąpiła bezpośrednio po wiosennej akcji szczepień, mogła wpłynąć negatywnie na uodpornienie lisów przeciwko wściekliźnie w tym województwie. Pojawienie się wścieklizny po 2010 r. w województwach śląskim i świętokrzyskim było prawdopodobnie spowodowane migracją zakażonych dzikich zwierząt z obszaru województwa małopolskiego. Ponadto podejrzewa się, że wzrost liczby przypadków w województwie podkarpackim po 2010 r. był również konsekwencją sytuacji epizootycznej w województwie małopolskim. Natomiast ponowne pojawienie się wścieklizny w tym okresie w województwach podlaskim i warmińsko- -mazurskim było prawdopodobnie wynikiem migracji zakażonych dzikich zwierząt z terytorium Republiki Białorusi i Federacji Rosyjskiej (z obwodu królewieckiego). Główną przeszkodą i ograniczeniem w zwalczaniu wścieklizny w południowo- -wschodniej części Polski wydają się być trudności w uodparnianiu lisów bytujących w bez- pośrednim sąsiedztwie siedzib ludzkich, w szczególności na obszarach zabudowanych. Znaczna bowiem część przypadków wścieklizny w województwach małopolskim i pod- karpackim została stwierdzona w ostatnich latach w okolicy zabudowań. Szczegółowe dane dotyczące występowania wścieklizny u zwierząt w Polsce w latach 2015–2022 zawiera załącznik do programu. Uodpornienie i pobranie szczepionki u lisów wolno żyjących utrzymuje się w ostatnich latach na wysokim poziomie. Spadek poziomu uodpornienia w 2014 r. i 2015 r. wynikał z tego, że zastąpiono test RFFIT testem ELISA, który ma odmienną charakterystykę. W 2014 r. część próbek w ramach badania serologicznego została bowiem przebadana testem ELISA, natomiast w 2015 r. wszystkie próbki zostały przebadane testem ELISA.     3. Opis programu Zgodnie z załącznikiem nr 2 do ustawy z dnia 11 marca 2004 r. o ochronie zdrowia zwierząt oraz zwalczaniu chorób zakaźnych zwierząt (Dz. U. z 2023 r. poz. 1075) wścieklizna należy do chorób zakaźnych zwierząt podlegających obowiązkowi zwalczania na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. Zgodnie z załącznikiem do rozporządzenia wykonawczego Komisji (UE) 2018/1882 z dnia 3 grudnia 2018 r. w sprawie stosowania niektórych przepisów dotyczących zapobiegania chorobom oraz ich zwalczania do kategorii chorób umieszczonych w wykazie oraz ustanawiającego wykaz gatunków i grup gatunków, z którymi wiąże się znaczne ryzyko rozprzestrzeniania się chorób umieszczonych w tym wykazie (Dz. Urz. UE L 308 z 04.12.2018, str. 21, z późn. zm.) zakażenie wirusem wścieklizny u zwierząt drapieżnych, krętorogich, świniowatych, koniowatych, jeleniowatych i wielbłądowatych zostało zaliczone do kategorii B+D+E, natomiast u nietoperzy do kategorii E, gdzie:         1) „choroba kategorii B” – oznacza chorobę umieszczoną w wykazie, która musi podlegać zwalczaniu we wszystkich państwach członkowskich w celu jej likwidacji w całej Unii Europejskiej, jak określono w art. 9 ust. 1 lit. b rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2016/429 z dnia 9 marca 2016 r. w sprawie przenośnych chorób zwierząt oraz zmieniającego i uchylającego niektóre akty w dziedzinie zdrowia zwierząt („Prawo o zdrowiu zwierząt”) (Dz. Urz. UE L 84 z 31.03.2016, str. 1, z późn. zm.), zwanego dalej „rozporządzeniem (UE) 2016/429”;         2) „choroba kategorii D” – oznacza chorobę umieszczoną w wykazie, w odniesieniu do której są potrzebne środki, aby zapobiec jej rozprzestrzenianiu się z uwagi na jej występowanie w Unii Europejskiej lub przemieszczanie między państwami członkowskimi, jak określono w art. 9 ust. 1 lit. d rozporządzenia (UE) 2016/429;         3) „choroba kategorii E” – oznacza chorobę umieszczoną w wykazie, w odniesieniu do której zachodzi konieczność nadzoru w Unii Europejskiej, jak określono w art. 9 ust. 1 lit. e rozporządzenia (UE) 2016/429. Zgodnie z art. 31 ust. 1 rozporządzenia (UE) 2016/429 państwa członkowskie, które na całym swoim terytorium lub w jego poszczególnych strefach lub kompartmentach nie są wolne od choroby kategorii B, ustanawiają program, którego celem jest likwidacja danej choroby umieszczonej w wykazie lub wykazanie, że są od niej wolne, realizowany w populacjach zwierząt zapadających na tę chorobę i obejmujący odpowiednie części terytorium tego państwa lub jego odpowiednie strefy lub kompartmenty, zwany dalej „obowiązkowym programem likwidacji choroby”, który obowiązuje do czasu spełnienia warunków przyznania statusu obszaru wolnego od choroby dla terytorium państwa członkowskiego lub danej strefy. Państwa członkowskie przedkładają Komisji Europejskiej do zatwierdzenia projekt obowiązkowego programu likwidacji choroby. Strefy Rzeczypospolitej Polskiej mające status obszaru wolnego od zakażenia wirusem wścieklizny są wymienione w części I załącznika III do rozporządzenia wykonawczego Komisji (UE) 2021/620 z dnia 15 kwietnia 2021 r. ustanawiającego przepisy dotyczące stosowania rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2016/429 w odniesieniu do zatwierdzania statusu obszaru wolnego od choroby i statusu obszaru nieobjętego szczepieniami niektórych państw członkowskich lub ich stref lub kompartmentów w przypadku niektórych chorób umieszczonych w wykazie oraz zatwierdzania programów likwidacji tych chorób umieszczonych w wykazie (Dz. Urz. UE L 131 z 16.04.2021, str. 78, z późn. zm.). Zgodnie z art. 32 rozporządzenia delegowanego Komisji (UE) 2020/689 z dnia 17 grudnia 2019 r. uzupełniającego rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2016/429 w odniesieniu do zasad dotyczących nadzoru, programów likwidacji choroby oraz statusu obszaru wolnego od choroby w przypadku niektórych chorób umieszczonych w wykazie i niektórych nowo występujących chorób (Dz. Urz. UE L 174 z 03.06.2020, str. 211, z późn. zm.) właściwy organ, ustanawiając obowiązkowy program likwidacji zakażenia wirusem wścieklizny (RABV), opiera go na strategii zwalczania choroby, która obejmuje:         1) szczepienie zwierząt uznanych przez właściwy organ za docelową populację zwierząt;         2) wprowadzenie środków ograniczania ryzyka kontaktu z zakażonymi zwierzętami;         3) kontrolę ryzyka rozprzestrzeniania się i wprowadzenia choroby na terytorium jego państwa członkowskiego. Właściwy organ wdraża obowiązkowy program likwidacji choroby, biorąc pod uwagę, że ten program ma być:         1) oparty na ocenie ryzyka aktualizowanej w razie potrzeby zgodnie z rozwojem sytuacji epidemiologicznej;         2) wspierany przez publiczne kampanie informacyjne obejmujące wszystkie odpowiednie zainteresowane strony;         3) koordynowany w razie potrzeby przez odpowiednie organy do spraw zdrowia publicznego, populacji zwierząt dzikich lub łowiectwa;         4) skalowany zgodnie z podejściem terytorialnym opartym na ryzyku. Lisy wolno żyjące na obszarach określonych przez ministra właściwego do spraw rolnictwa podlegają zgodnie z art. 56 ustawy z dnia 11 marca 2004 r. o ochronie zdrowia zwierząt oraz zwalczaniu chorób zakaźnych zwierząt obowiązkowemu szczepieniu ochronnemu przeciwko wściekliźnie przeprowadzanemu przez wojewódzkiego lekarza weterynarii. Zgodnie z przepisami rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 17 grudnia 2013 r. w sprawie przeprowadzania ochronnych szczepień lisów wolno żyjących przeciwko wściekliźnie (Dz. U. poz. 1737) szczepionka jest rozrzucana z samolotu lub ze śmigłowca lub wykładana ręcznie dwa razy do roku na obszarach lasów oraz we wszystkich miejscach bytowania lisów wolno żyjących. Szczepionka może być podana raz w roku, jeżeli na terenie województwa nie stwierdzono wścieklizny w okresie dwóch kolejnych lat. Natomiast szczepień ochronnych nie przeprowadza się, jeżeli na terenie województwa nie stwierdzono wścieklizny w okresie co najmniej trzech kolejnych lat. W przypadku stwierdzenia wścieklizny na terenie województwa, w którym nie stwierdzono wścieklizny w okresie co najmniej trzech kolejnych lat, wojewódzki lekarz weterynarii wyznacza obszar o promieniu co najmniej 50 km od ogniska wścieklizny, zwany dalej „strefą ochronną”. Szczepienia ochronne w strefie ochronnej przeprowadza się dwa razy w roku przez okres trzech kolejnych lat od dnia stwierdzenia wścieklizny w tej strefie. Szczepienia ochronne w strefie ochronnej można przeprowadzić raz w roku, jeżeli w strefie ochronnej nie stwierdzono wścieklizny w okresie dwóch kolejnych lat. Natomiast w przypadku istnienia ryzyka przeniesienia wścieklizny z innej części województwa lub z innego województwa, lub z obszaru położonego poza granicami Rzeczypospolitej Polskiej wojewódzki lekarz weterynarii może wyznaczyć na terenie województwa obszar o szerokości co najmniej 50 km, na którym przeprowadza się szczepienia ochronne. Jeżeli na obszarach, na których przeprowadzono szczepienia ochronne, wystąpiła katastrofa naturalna w rozumieniu art. 3 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 18 kwietnia 2002 r. o stanie klęski żywiołowej (Dz. U. z 2017 r. poz. 1897) mogąca negatywnie wpłynąć na podjęcie szczepionki przez lisy lub stwierdzono pogorszenie sytuacji epizootycznej w odniesieniu do wścieklizny, dopuszcza się przeprowadzenie dodatkowych szczepień ochronnych. Liczba dawek szczepionki nie może być mniejsza niż 20 dawek na 1 km2 powierzchni, na której przeprowadza się szczepienia ochronne. Na konieczność przeprowadzania lub częstotliwość szczepień ochronnych lisów wolno żyjących nie ma wpływu występowanie wścieklizny u nietoperzy. Badania monitoringowe wykonywane w celu określenia efektywności doustnych szczepień lisów wolno żyjących przeciwko wściekliźnie przeprowadza się na podstawie przepisów rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 17 grudnia 2004 r. w sprawie określenia jednostek chorobowych, sposobu prowadzenia kontroli oraz zakresu badań kontrolnych zakażeń zwierząt (Dz. U. z 2019 r. poz. 2161, z późn. zm.). Zgodnie z przepisami tego rozporządzenia w celu kontroli wścieklizny pobiera się do badań tkankę mózgową, surowicę i żuchwę od 4 lisów odstrzelonych na każdych 100 km2 obszaru, na którym lisy wolno żyjące zostały objęte szczepieniem ochronnym przeciwko wściekliźnie. Natomiast w celu izolacji i określenia szczepu wirusa wścieklizny do badań przesyła się tkankę mózgową lisów wolno żyjących, u których w badaniu laboratoryjnym potwierdzono wściekliznę. Realizacja programu w odniesieniu do gatunków zwierząt wrażliwych na wściekliznę innych niż lisy wolno żyjące polega na zwalczaniu wścieklizny zgodnie z zasadami określonymi w przepisach ustawy z dnia 11 marca 2004 r. o ochronie zdrowia zwierząt oraz zwalczaniu chorób zakaźnych zwierząt, przepisami rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 7 stycznia 2005 r. w sprawie zwalczania wścieklizny (Dz. U. poz. 103) oraz art. 35 i art. 36 rozporządzenia delegowanego Komisji (UE) 2020/689 z dnia 17 grudnia 2019 r. uzupełniającego rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2016/429 w odniesieniu do zasad dotyczących nadzoru, programów likwidacji choroby oraz statusu obszaru wolnego od choroby w przypadku niektórych chorób umieszczonych w wykazie i niektórych nowo występujących chorób. Na obszarach, na których jest to niezbędne, są przeprowadzane, z wykorzystaniem w szczególności plakatów i ulotek, kampanie informacyjne dotyczące szczepień i wścieklizny. W przypadku dodatniego wyniku badania laboratoryjnego stosuje się następujące metody informowania opinii publicznej:         1) komunikaty Głównego Lekarza Weterynarii o wystąpieniu przypadków wścieklizny publikowane na stronie internetowej Głównego Inspektoratu Weterynarii;         2) wydawanie aktów prawa miejscowego przez właściwego powiatowego lekarza weterynarii albo wojewodę (gdy przypadek znajduje się przy granicy dwóch lub więcej powiatów) o zwalczaniu wścieklizny na określonych obszarach;         3) oznaczenie obszaru zagrożonego wystąpieniem choroby znakami: „UWAGA! OBSZAR ZAGROŻONY WŚCIEKLIZNĄ ZWIERZĄT”.     4. Środki przewidziane w programie 4.1. Skrócony opis środków przewidzianych w programie Rok: 2024  kontrola  badania  szczepienia  zwalczanie, kontrola lub monitorowanie 4.2. Organizacja, nadzór i rola wszystkich zainteresowanych stron biorących udział w programie Zgodnie z art. 57 ust. 8 ustawy z dnia 11 marca 2004 r. o ochronie zdrowia zwierząt oraz zwalczaniu chorób zakaźnych zwierząt Główny Lekarz Weterynarii nadzoruje realizację programu zwalczania chorób zakaźnych zwierząt, a w przypadku programu współfinansowanego ze środków pochodzących z Unii Europejskiej informuje Komisję Europejską o postępach w jego realizacji zgodnie z obowiązującymi przepisami Unii Europejskiej. Organem odpowiedzialnym za nadzór i koordynację działań zapewniających realizację programu jest na poziomie krajowym Główny Lekarz Weterynarii. Odpowiedzialność terenowych organów Inspekcji Weterynaryjnej za realizację programu została określona w przepisach ustawy z dnia 29 stycznia 2004 r. o Inspekcji Weterynaryjnej (Dz. U. z 2024 r. poz. 12) i ustawy z dnia 11 marca 2004 r. o ochronie zdrowia zwierząt oraz zwalczaniu chorób zakaźnych zwierząt. W przepisach rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 27 lipca 2022 r. w sprawie krajowych laboratoriów referencyjnych (Dz. U. poz. 1667) wyznaczono jako krajowe laboratorium referencyjne dla wścieklizny Laboratorium w Zakładzie Wirusologii Państwowego Instytutu Weterynaryjnego – Państwowego Instytutu Badawczego w Puławach. Zgodnie z art. 56 ust. 5 ustawy z dnia 11 marca 2004 r. o ochronie zdrowia zwierząt oraz zwalczaniu chorób zakaźnych zwierząt szczepienia ochronne lisów wolno żyjących przeprowadzają wojewódzcy lekarze weterynarii. Diagnostyka wścieklizny przy wystąpieniu podejrzenia tej jednostki chorobowej jest przeprowadzana przez laboratoria, o których mowa w art. 25 ust. 2 pkt 1 lit. a i pkt 2 ustawy z dnia 29 stycznia 2004 r. o Inspekcji Weterynaryjnej, z wykorzystaniem następujących badań:         1) immunofluorescencji odcisków mózgowych z monowalentnym koniugatem antynukleokapsydowym;         2) izolacji wirusa wścieklizny w hodowli komórek mysiej neuroblastomy;         3) genotypizacji lub sekwencjonowania izolatów wirusa wścieklizny. Badania immunofluorescencji odcisków mózgowych przy wystąpieniu podejrzenia wścieklizny wykonuje się w zakładach higieny weterynaryjnej. Izolację wirusa wścieklizny przeprowadza się w zakładach higieny weterynaryjnej lub krajowym laboratorium referencyjnym dla wścieklizny. Badania genotypizacji oraz sekwencjonowania są wykonywane w krajowym laboratorium referencyjnym dla wścieklizny. W przypadku niejednoznacznych wyników badania immunofluorescencji zakład higieny weterynaryjnej przeprowadza izolację wirusa lub przesyła próbkę do krajowego laboratorium referencyjnego w celu potwierdzenia wyniku. Badania monitoringowe w celu sprawdzenia skuteczności szczepienia lisów wolno żyjących są przeprowadzane przez laboratoria, o których mowa w art. 25 ustawy z dnia 29 stycznia 2004 r. o Inspekcji Weterynaryjnej. Monitoring wykonuje się przy zastosowaniu:         1) immunofluorescencji odcisków mózgowych – badanie w kierunku wścieklizny;         2) szlifów kostnych żuchwy – badanie na obecność markera (TC – tetracyklin);         3) testu ELISA – określenie miana przeciwciał wirusa wścieklizny w surowicy;         4) różnicowania szczepów wirusa wścieklizny w celu rozróżnienia terenowych szczepów wirusa od szczepów szczepionkowych;         5) zbierania i analizowania danych epidemiologicznych na temat zdiagnozowanych przypadków wścieklizny na obszarze objętym szczepieniem. Badania immunofluorescencji odcisków mózgowych, szlifów kostnych żuchwy oraz ELISA wykonywane w ramach monitoringu są przeprowadzane w zakładach higieny weterynaryjnej, natomiast badania różnicowania szczepów wirusa wścieklizny są prze- prowadzane w krajowym laboratorium referencyjnym dla wścieklizny. Badania potwierdzające wyniki powyższych badań laboratoryjnych wykonuje się, jeżeli zachodzi taka konieczność, w krajowym laboratorium referencyjnym dla wścieklizny przy użyciu metod zgodnych z podręcznikiem Światowej Organizacji Zdrowia Zwierząt (WOAH). Zwalczanie wścieklizny jest wspierane przez powołaną grupę doradczą. Informacje na temat populacji lisa rudego i innych gatunków zwierząt łownych są uzyskiwane od Polskiego Związku Łowieckiego oraz od Państwowego Gospodarstwa Leśnego Lasy Państwowe. W przypadku trudności związanych z biernym nadzorem nad wścieklizną są organizowane spotkania ze specjalistami ww. instytucji. 4.3. Opis regionów administracyjnych Rzeczypospolitej Polskiej, na których program ma być wdrożony W lutym 2021 r. w związku z potwierdzeniem przypadków wścieklizny na terenie województwa mazowieckiego w powiatach, które od 2019 r. nie były objęte szczepieniami doustnymi przeciwko wściekliźnie, Mazowiecki Wojewódzki Lekarz Weterynarii wyznaczył strefę ochronną o promieniu co najmniej 50 km wokół pierwszych trzech ognisk w 2021 r. Strefa ochronna objęła 16 powiatów: powiat białobrzeski, powiat garwoliński, powiat grodziski, powiat grójecki, powiat kozienicki, powiat legionowski, powiat miński, powiat nowodworski, powiat otwocki, powiat piaseczyński, powiat pruszkowski, powiat pułtuski, m.st. Warszawę, powiat warszawski zachodni, powiat wołomiński i powiat wyszkowski. Po potwierdzeniu przypadku wścieklizny zlokalizowanego na terenie miasta Radomia w województwie mazowieckim Mazowiecki Wojewódzki Lekarz Weterynarii rozszerzył strefę ochronną o 6 powiatów: powiat lipski, powiat przysuski, powiat radomski i miasto Radom, powiat szydłowiecki oraz powiat zwoleński. W związku z potwierdzeniem kolejnych przypadków wścieklizny Główny Lekarz Weterynarii podjął w 2022 r. decyzję o objęciu szczepieniem lisów z terenu całego województwa świętokrzyskiego oraz 3 powiatów województwa łódzkiego, które znajdują się mniej niż 50 km od niektórych miejsc wystąpienia przypadków wścieklizny w województwie mazowieckim. Szczepienie lisów na terenie całego województwa świętokrzyskiego, powiatu lipskiego, powiatu przysuskiego, powiatu radomskiego i miasta Radomia, powiatu szydłowieckiego oraz powiatu zwoleńskiego w województwie mazowieckim było zgodne z zaleceniem z raportu misji EUVET, która odbyła się w dniach 19 i 20 maja 2021 r. W związku z potwierdzeniem w 2022 r. w województwie mazowieckim w powiecie gostynińskim dwóch ognisk wścieklizny u lisów wolno żyjących, została wyznaczona strefa ochronna o promieniu co najmniej 50 km w części województwa kujawsko-pomorskiego i łódzkiego, w której przeprowadzono szczepienia doustne lisów wolno żyjących przeciwko wściekliźnie. W 2024 r. szczepienia lisów wolno żyjących przeciwko wściekliźnie obejmą: • województwo lubelskie, • województwo małopolskie, • województwo mazowieckie, • województwo podkarpackie, • województwo podlaskie, • województwo świętokrzyskie, • część województwa kujawsko-pomorskiego: powiat aleksandrowski, powiat brodnicki, powiat golubsko-dobrzyński, powiat lipnowski, powiat radziejowski, powiat rypiński, gminy Obrowo, Lubicz i Czernikowo w powiecie toruńskim, gminy Dębowa Łąka, Książki i Ryńsk w powiecie wąbrzeskim, powiat włocławski i powiat miejski Włocławek, • część województwa łódzkiego: powiat opoczyński, powiat kutnowski, powiat łęczycki (bez gminy Świnice Warckie), powiat łowicki, powiat rawski, powiat skierniewicki, powiat tomaszowski i gminę Głowno w powiecie zgierskim, • część województwa warmińsko-mazurskiego: powiat ełcki, gminy Giżycko, Kruklanki, Miłki i Wydminy w powiecie giżyckim, powiat gołdapski, powiat olecki, gminy Białą Piską, Orzysz i Pisz w powiecie piskim i powiat węgorzewski. Doustne szczepienie lisów wolno żyjących przeciwko wściekliźnie w 2024 r. zostanie przeprowadzone w ww. części województwa kujawsko-pomorskiego i łódzkiego ze względu na sytuację epizootyczną w odniesieniu do wścieklizny w roku 2022. W kwietniu 2022 r. zostały stwierdzone dwa ogniska wścieklizny u lisów wolno żyjących w województwie mazowieckim w powiecie gostynińskim. Ogniska stwierdzono u lisów znalezionych w odległości mniejszej niż 50 km od województw kujawsko-pomorskiego i łódzkiego. W związku z tym Kujawsko-Pomorski Wojewódzki Lekarz Weterynarii i Łódzki Wojewódzki Lekarz Weterynarii, działając na podstawie § 3 ust. 1 rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 17 grudnia 2013 r. w sprawie przeprowadzania ochronnych szczepień lisów wolno żyjących przeciwko wściekliźnie, wyznaczyli strefy ochronne objęte doustnym szczepieniem lisów wolno żyjących. W 2024 r. obszary te zostały objęte programem. Rok: 2024 Terytorium Rzeczypospolitej Polskiej Całkowita powierzchnia Powierzchnia objęta doustnym szczepieniem lisów Województwo województwa [km2] wolno żyjących przeciwko wściekliźnie w 2024 r. [km2] dolnośląskie 19 947 0 kujawsko-pomorskie 17 972 6 621,14a) lubelskie 25 122 24 330 lubuskie 13 988 0 łódzkie 18 219 6 013b) małopolskie 15 183 15 178 mazowieckie 35 558 32 069 opolskie 9 412 0 podkarpackie 17 845 16 021 podlaskie 20 187 19 175 pomorskie 18 310 0 śląskie 12 334 0 świętokrzyskie 11 710 11 110 warmińsko-mazurskie 24 173 5 136c) wielkopolskie 29 827 0 zachodniopomorskie 22 892 0 Razem 312 679 135 653,14             a) Dotyczy powiatu aleksandrowskiego, powiatu brodnickiego, powiatu golubsko-dobrzyńskiego, powiatu lipnowskiego, powiatu radziejowskiego, powiatu rypińskiego, gmin Obrowo, Lubicz i Czernikowo w powiecie toruńskim, gmin Dębowa Łąka, Książki i Ryńsk w powiecie wąbrzeskim, powiatu włocławskiego i powiatu miejskiego Włocławek.             b) Dotyczy powiatu opoczyńskiego, powiatu rawskiego, powiatu tomaszowskiego, powiatu kutnowskiego, powiatu łęczyckiego (bez gminy Świnice Warckie), powiatu łowickiego, powiatu skierniewickiego i gminy Głowno w powiecie zgierskim.             c) Dotyczy powiatu ełckiego, gmin Giżycko, Kruklanki, Miłki i Wydminy w powiecie giżyckim, powiatu gołdapskiego, powiatu oleckiego, gmin Biała Piska, Orzysz i Pisz w powiecie piskim i powiatu węgorzewskiego. .r 4202 w meineipezczs hcytęjbo wórazsbo apaM .1 .syR 51 W przypadku wystąpienia sytuacji, o której mowa w § 3 ust. 1 rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 17 grudnia 2013 r. w sprawie przeprowadzania ochronnych szczepień lisów wolno żyjących przeciwko wściekliźnie, lub sytuacji, o której mowa w § 4 ust. 1 tego rozporządzenia, powierzchnia objęta doustnym szczepieniem lisów wolno żyjących przeciwko wściekliźnie w roku 2024 może ulec zmianie. 4.4. Opis środków przewidzianych w programie 4.4.1. Powiadomienie o chorobie Zgodnie z załącznikiem nr 2 do ustawy z dnia 11 marca 2004 r. o ochronie zdrowia zwierząt oraz zwalczaniu chorób zakaźnych zwierząt wścieklizna należy do chorób zakaźnych zwierząt podlegających obowiązkowi zwalczania na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. Zgodnie z art. 42 wyżej wymienionej ustawy w przypadku podejrzenia wystąpienia choroby obowiązek niezwłocznego zawiadomienia organu Inspekcji Weterynaryjnej albo najbliższego podmiotu świadczącego usługi z zakresu medycyny weterynaryjnej, albo wójta (burmistrza, prezydenta miasta) dotyczy posiadaczy zwierząt oraz wszystkich osób mających kontakt ze zwierzętami, w szczególności przy wykonywaniu obowiązków służbowych lub zawodowych. Wójt (burmistrz, prezydent miasta) niezwłocznie informuje organ Inspekcji Weterynaryjnej o otrzymaniu zawiadomienia. Podmiot świadczący usługi z zakresu medycyny weterynaryjnej niezwłocznie informuje organ Inspekcji Weterynaryjnej o otrzymaniu zawiadomienia, jeżeli na jego podstawie podejrzewa wystąpienie choroby zakaźnej zwierząt podlegającej obowiązkowi zwalczania. Zgodnie z art. 18 ust. 1 lit. b rozporządzenia (UE) 2016/429 państwa członkowskie zapewniają, by podmioty oraz inne odpowiednie osoby fizyczne lub prawne powiadamiały, tak szybko, jak jest to możliwe, właściwy organ, jeżeli istnieją jakiekolwiek powody, żeby podejrzewać występowanie u zwierząt choroby kategorii E, lub jeżeli występowanie takiej choroby zostało wykryte u zwierząt. Zgodnie z art. 19 ust. 1 rozporządzenia (UE) 2016/429 państwa członkowskie natychmiast powiadamiają Komisję Europejską i pozostałe państwa członkowskie o wystąpieniu jakiegokolwiek ogniska choroby kategorii E, w przypadku której natychmiastowe powiadomienie jest wymagane w celu zapewnienia wdrożenia we właściwym czasie niezbędnych środków zarządzania ryzykiem, uwzględniających profil choroby. 4.4.2. Zwierzęta i populacja zwierząt objęte programem Na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej programem są objęte wszystkie gatunki zwierząt wrażliwych na wściekliznę, przy czym doustnym szczepieniem przeciwko wściekliźnie jest objęta populacja lisów wolno żyjących na obszarze określonym w pkt 4.3 programu. Szacunkowa populacja lisów wolno żyjących w Polsce wynosi 159 100 sztuk. 16 Na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej myśliwi, pracownicy parków narodowych oraz pracownicy Służby Leśnej mogą samodzielnie prowadzić poszukiwanie lisów padłych i zabitych w wypadkach komunikacyjnych. Powiatowy lekarz weterynarii wypłaca dzierżawcy lub zarządcy obwodu łowieckiego, lub dyrektorowi parku narodowego, lub zarządcy lasów miejskich kwotę 200 zł brutto za zwłoki lisów padłych i zabitych w wypadkach komunikacyjnych zgłoszone organom Inspekcji Weterynaryjnej zgodnie z właściwością miejscową, jeżeli jest możliwe pobranie próbek do badań laboratoryjnych w celu realizacji nadzoru biernego. Zgłoszenie, o którym mowa powyżej, powinno zawierać co najmniej następujące informacje:         1) datę znalezienia zwłok lisa padłego lub zabitego w wypadku komunikacyjnym;         2) lokalizację, w której znaleziono zwłoki lisa, o którym mowa w pkt 1;         3) czy lis został znaleziony padły czy zabity w wypadku komunikacyjnym. Powiatowy lekarz weterynarii weryfikuje poprawność przekazywanych zgłoszeń. Zgodnie z art. 56 ust. 1–3 ustawy z dnia 11 marca 2004 r. o ochronie zdrowia zwierząt oraz zwalczaniu chorób zakaźnych zwierząt na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej obowiązkowemu szczepieniu przeciwko wściekliźnie podlegają psy po ukończeniu trzeciego miesiąca życia. Posiadacze psów są obowiązani zaszczepić psy przeciwko wściekliźnie w terminie 30 dni od dnia ukończenia przez psa trzeciego miesiąca życia, a później są obowiązani szczepić psy nie rzadziej niż co 12 miesięcy od dnia ostatniego szczepienia. Szczepień psów przeciwko wściekliźnie dokonują lekarze weterynarii świadczący usługi weterynaryjne w ramach zakładu leczniczego dla zwierząt. 4.4.3. Zastosowane badania i plany pobierania próbek Na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej do diagnostyki wścieklizny i nadzoru nad programem szczepień są wykorzystywane następujące badania i analizy:         1) badania serologiczne – test ELISA;         2) badania wirusologiczne, immunochemiczne i molekularne:             a) immunofluorescencja odcisków mózgowych z koniugatem przeciwko wirusowi wścieklizny znakowanym fluoresceiną(cid:3)(FAT – fluorescent antibody test) zgodnie z podręcznikiem WOAH (rozdział 3.1.18 B.1.3.1.i) – test w kierunku wścieklizny,             b) różnicowanie szczepów wirusa wścieklizny,             c) izolacja wirusa w hodowli komórek mysiej neuroblastomy (RTCIT – rapid tissue culture infection test) zgodnie z podręcznikiem WOAH (rozdział 3.1.18 B.1.3.2.i);         3) molekularne – hn RT-PCR, real time RT-PCR, genotypizacja, sekwencjonowanie;         4) inne badania – badanie na obecność markera (TC). Monitoring szczepień w Rzeczypospolitej Polskiej obejmuje przeprowadzenie następujących badań:         1) immunofluorescencji odcisków mózgowych (FAT) w celu oceny występowania zakażeń wirusem wścieklizny;         2) testu ELISA w celu określenia poziomu uodpornienia lisów wolno żyjących, a tym samym efektywności szczepień doustnych;         3) badania na obecność markera (TC) w celu określenia poziomu podjęcia szczepionki przez lisy wolno żyjące;         4) różnicowania szczepów wirusa wścieklizny w celu rozróżnienia terenowych szczepów wirusa od szczepów szczepionkowych. Badania monitoringowe (FAT, ELISA, TC) wykonywane w celu określenia efektywności doustnych szczepień lisów wolno żyjących przeciwko wściekliźnie przeprowadza się zgodnie z przepisami rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 17 grudnia 2004 r. w sprawie określenia jednostek chorobowych, sposobu prowadzenia kontroli oraz zakresu badań kontrolnych zakażeń zwierząt. Zgodnie z przepisami tego rozporządzenia w celu kontroli wścieklizny pobiera się do badań tkankę mózgową, surowicę i żuchwę od 4 lisów odstrzelonych na każdych 100 km2 obszaru, na którym lisy zostały objęte szczepieniem ochronnym przeciwko wściekliźnie. Natomiast w celu izolacji i określenia szczepu wirusa wścieklizny do badań przesyła się tkankę mózgową lisów wolno żyjących, u których badaniem laboratoryjnym potwierdzono wściekliznę. Ponadto do badań diagnostycznych w kierunku wścieklizny pobiera się tkankę mózgową zwierząt podejrzanych o wściekliznę, które padły lub zostały zabite. Dotyczy to wszystkich gatunków zwierząt wrażliwych na wściekliznę na całym terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. W 2021 r. ten rodzaj nadzoru (nadzór bierny) w województwie mazowieckim uległ znacznemu wzmocnieniu w porównaniu do 2020 r. W 2020 r. przebadano 89 lisów i 332 inne zwierzęta podatne na wściekliznę, natomiast w 2021 r. przebadano w kierunku wścieklizny 1089 lisów i 1680 innych podatnych zwierząt. W przypadku potencjalnej ekspozycji człowieka na wirus wścieklizny, jeżeli jest konieczne potwierdzenie wyniku badania immunofluorescencji odcisków z mózgu (FAT), wykonuje się izolację wirusa w hodowli komórek mysiej neuroblastomy (RTCIT) na próbkach pobranych od zwierząt podejrzanych o wściekliznę, które padły lub zostały zabite. Wiek lisów odstrzelonych w ramach monitoringu jest określany w podziale na młode i dorosłe zwierzęta. Wyniki badań monitoringowych są analizowane z uwzględnieniem wieku zwierząt. 4202 :koR )CT ,ASILE ,TAF( ewognirotinom ainadaB owtzdówejoW 91 ] mk[ awtzdówejow 2 ainhczreiwop atiwokłaC ainhczreiwop atiwokłaC erótk ,wósil abzciL hcycąjyż onlow wósil ainawotyb ainhczreiwoP ćatsoz ynniwop jerótk z ,awtzdówejow eineret an atęjbo hcamar w enolezrtsdo enolezrtsdo ćatsoz ynniwop ysil imaineipezczs .r 4202 w ugnirotinom ńadab od enozcratsod i ]2mk[ ]2mk 001 / ysil 4[ ]2mk[ hcywognirotinom )001 / 4 x 4( = 5 4 3 2 1 0 0 0 749 91 eiksąlśonlod )a 562 )a 41,126 6 )a 41,126 6 279 71 eiksromop-okswajuk 379 033 42 033 42 221 52 eikslebul 0 0 0 889 31 eiksubul )b042 )b310 6 )b310 6 912 81 eikzdół 706 871 51 871 51 381 51 eikslopołam 382 1 960 23 960 23 855 53 eikceiwozam 0 0 0 214 9 eikslopo 146 720 61 633 61 548 71 eikcaprakdop 076 457 61 571 91 781 02 eiksaldop 0 0 0 013 81 eiksromop 0 0 0 433 21 eiksąlś 444 011 11 011 11 017 11 eiksyzrkotęiwś )c502 )c631 5 )c631 5 371 42 eiksruzam-oksńimraw 0 0 0 728 92 eikslopokleiw 0 0 0 298 22 eiksromopoindohcaz 823 5 41,832 331 41,869 531 976 213 MEZAR nimg ,ogeiksńipyr utaiwop ,ogeikswojeizdar utaiwop ,ogeikswonpil utaiwop ,ogeiksńyzrbod-oksbulog utaiwop ,ogeikcindorb utaiwop ,ogeikswordnaskela utaiwop yzcytoD )a .kewałcołW ogeiksjeim utaiwop i ikswałcołw utaiwop ,miksezrbąw eiceiwop w ksńyR i ikżąisK ,akąŁ awobęD nimg ,miksńurot eiceiwop w owokinrezC i zcibuL ,oworbO utaiwop ,)eikcraW eciniwŚ ynimg zeb( ogeikcyzcęł utaiwop ,ogeikswontuk taiwop ,ogeikswozsamot utaiwop ,ogeikswar utaiwop ,ogeiksńyzcopo utaiwop yzcytoD )b .miksreigz eiceiwop w onwołG ynimg i ogeikciweinreiks utaiwop ,ogeikciwoł zsyzrO ,aksiP ałaiB nimg ,ogeikcelo utaiwop ,ogeikspadłog utaiwop ,mikcyżig eiceiwop w ynimdyW i ikłiM ,iknalkurK ,okcyżiG nimg ,ogeikcłe utaiwop yzcytoD )c .ogeikswezrogęw utaiwop i miksip eiceiwop w zsiP i .r 3102 aindurg 71 aind z isW ujowzoR i awtcinloR artsiniM ainezdązropzor 1 .tsu 3 § w awom jerótk o ,ijcautys aineipątsyw ukdapyzrp W oget 1 .tsu 4 § w awom jerótk o ,ijcautys bul ,einźilkeicśw okwicezrp hcycąjyż onlow wósil ńeipezczs hcynnorhco ainazdaworpezrp eiwarps w erótk ,wósil abzcil einaimz celu eżom myt z ukząiwz w a ,einaimz celu eżom 4202 ukor w imaineipezczs atęjbo ainhczreiwop ,ainezdązropzor .umargorp 1.1.6 tkp w anolśerko hcynzcytsongaid ńadab abzcil zaro ,ugnirotinom hcamar w enolezrtsdo ćatsoz ynniwop ńeipezczs ymargorp i iknoipezczs enawosotsaZ .4.4.4 jeiksjeporuE iinU imadradnats ez zaro )OHW( aiwordZ ijcazinagrO jewotaiwŚ ,HAOW imynzcytyw z endogz iknoipezczs enawosotS ainawosots od enozczsupod yłatsoz ).r 5102 acpil 41 uind w anawokilbupo icśonwyŻ awtsńezceipzeB .sd udęzrU ogeiksjeporuE awokuan ainipo( jeiksloP jetilopsopyzcezR w imynawortsejeraz eincebo imaknoipezczS .imywojark imasipezrp imynbęrdo z eindogz jeiksloP jetilopsopyzcezR w pordabaR :iknoipezczs eżkat ąs enpętsoD .hcydur wósil ald antsuod aniseiwaz nepluvsyL i hcydur wósil ald antsuod aniseiwaz laroshcuF :ąs antsuod aniseiwaz cetibaR i wótonej i wósil hcydur ald antsuod aniseiwaz 2GAS negibaR zaro ąnawozilartnecedz ąjcartsejer z antsuod aniseiwaz ywatsu wósipezrp eibyrt w enareibyw ąs ńeipezczs ijcka w enawyżu iknoipezczS .jenlartnec ezrudecorp w enawortsejeraz wótonej i wósil ald tsej aknoipezczs icśokaj ilortnok ulec W .).mz .nźóp z ,5061 .zop .r 3202 z .U .zD( hcynzcilbup ńeiwómaz owarP – .r 9102 ainśezrw 11 aind z .ynzilkeicśw ald mynjycnerefer muirotarobal mywojark w udąlgyw jej zaro ynzilkeicśw asuriw anaim ainelśerko uknureik w uinadab anawaddop .iknoipezczs iires 21 moinadab myt einaddop enawonalp tsej 4202 ukor W hcynnorhco ainazdaworpezrp eiwarps w .r 3102 aindurg 71 aind z isW ujowzoR i awtcinloR artsiniM ainezdązropzor imasipezrp z eindogZ einadałkyw okaj ,einzcęr bul acwołgimś ez bul utolomas z anacuzrzor tsej aknoipezczs einźilkeicśw okwicezrp hcycąjyż onlow wósil ńeipezczs ćyb eżom aknoipezczS .hcycąjyż onlow wósil ainawotyb hcacsjeim hciktsyzsw ew zaro wósal hcarazsbo an ukor od yzar awd ,ecąjainłepuzu hcynnorhco ńeipezczs tsaimotaN .tal hcynjelok hcówd eiserko w ynzilkeicśw onozdreiwts ein awtzdówejow eineret an ileżej ,ukor w zar anadop .tal hcynjelok hcezrt jeinmjan oc eiserko w ynzilkeicśw onozdreiwts ein awtzdówejow eineret an ileżej ,ęis azdaworpezrp ein hcezrt jeinmjan oc eiserko w ynzilkeicśw onozdreiwts ein myrótk w ,awtzdówejow eineret an ynzilkeicśw ainezdreiwts ukdapyzrp W yzar awd ęis azdaworpezrp jennorhco eiferts w ennorhco aineipezczS .ąnnorhco ęferts azcanzyw iiranyretew zrakel ikzdówejow ,tal hcynjelok anżom jennorhco eiferts w ennorhco aineipezczS .eiferts jet w ynzilkeicśw ainezdreiwts aind do tal hcynjelok hcezrt serko zezrp ukor w .tal hcynjelok hcówd eiserko w ynzilkeicśw onozdreiwts ein jennorhco eiferts w ileżej ,ukor w zar ćizdaworpezrp urazsbo z bul ,awtzdówejow ogenni z bul awtzdówejow icśęzc jenni z ynzilkeicśw aineiseinezrp akyzyr aineintsi ukdapyzrp w tsaimotaN razsbo awtzdówejow eineret an ćyzcanzyw eżom iiranyretew zrakel ikzdówejow jeiksloP jetilopsopyzcezR imacinarg azop ogenożołop .ennorhco aineipezczs ęis azdaworpezrp myrótk an ,mk 05 jeinmjan oc icśokorezs o 2 tkp 1 .tsu 3 .tra uineimuzor w anlarutan afortsatak ałipątsyw ,ennorhco aineipezczs onozdaworpezrp hcyrótk an ,hcarazsbo an ileżeJ onozdreiwts bul ysil zezrp iknoipezczs eicęjdop an ćąnyłpw einwytagen acągom jewołoiwyż iksęlk einats o .r 2002 ainteiwk 81 aind z ywatsu .hcynnorhco ńeipezczs hcywoktadod einezdaworpezrp ęis azczsupod ,ynzilkeicśw od uineiseindo w jenzcytoozipe ijcautys einezsrogop ynzilkeicśw einawopętsyw uwyłpw am ein hcycąjyż onlow wósil hcynnorhco ńeipezczs ćśowiltotsęzc bul ainazdaworpezrp ćśonzceinok aN .yzrepotein u .m 005 ązsonyw ,acwołgimś ez bul utolomas z iknoipezczs tuzrz ynawynokyw tsej hcyrótk an ,imywotolezrp imainil yzdęim icśołgeldO bul ytolomas yzc ,einezdreiwts ćiwilżomu yba ,iknoipezczs tuzrz ycąjurtsejer metsys i SPG metsys w enożasopyw ąs ecwołgimś bul ytolomaS abzcil anaizdiwezrp anożoływ ałatsoz iinil jenad an eż ,einawotnemukodu zaro ,imainil imynolatsu jeinśezcw z eindogz ęis ąjazsurop ecwołgimś ,azdwarps i utuzrz jej ecązcytod enad ejumyzrto einneizdoc iiranyretew zrakel ikzdówejow iknoipezczs ijcubyrtsyd eiserko W .iknoipezczs kewad .owołdiwarp ęis łybdo iknoipezczs tuzrz yzc :enad ecąjupętsan ot ąS ;ogenjycagiwan ainezdązru z enad )1 .iknoipezczs tuzrz ogecąjurtsejer ainezdązru z enad )2 :yzc ,azdwarps iiranyretew zrakel ikzdówejoW ;ywotardawk rtemolik an kewad ąbzcil ąnawonalp z eindogz ,einreimonwór anocuzrzor ałatsoz aknoipezczs )1 .iknoipezczs tuzrz ogecąjurtsejer umetsys z imynaksyzu imynad z ęis ąjawyrkop ogenjycagiwan ainezdązru z ecązdohcop wótol ysart )2 iknoipezczs tuzrz hcyrótk an ,hcarazsbo an hcycąjyż onlow wósil ainawotyb hcacsjeim w ęis awybdo iknoipezczs enzcęr eineżołyW wórazsbo icśonlógezczs w ot yzcytoD .einanokyw enlamytpo ogej ewilżom tsej ein bul ywilżom tsej ein acwołgimś ez bul utolomas z dop ęis awybdO .hcarazsbo hcyt an hcycąjutyb wósil u aineinropdou einaksyzu ulec an am iknoipezczs enzcęr einadałkyW .hcynawodubaz .enawotnemukodu oindeiwopdo tsej i jenjyranyreteW ijckepsnI aleiciwatsdezrp merozdan ejuwarps iiranyretew zrakel ikzdówejoW .atnecudorp zezrp hcynolśerko hcaknuraw w anawotropsnart i anawywohcezrp tsej aknoipezczS od anareibop tsej ogerótk z ,uksintol an anawywohcezrp i anawotropsnart tsej aknoipezczs hcikaj w ,imyworutarepmet imaknuraw dan rózdan .utuzrz icśęzc w zaro ogeiksyzrkotęiwś ,ogeikcaprakdop ,ogeikceiwozam ,ogeikslopołam ,ogeikslebul :wtzdówejow ezrazsbo myłac an .r 4202 W bul utolomas z anacuzrzor iknoipezczs kewad abzcil meineipezczs jetęjbo ogeikzdół awtzdówejow icśęzc i ogeiksromop-okswajuk awtzdówejow an jenożołop ogeiksaldop awtzdówejow icśęzc w tsaimotaN .iknoipezczs metuzrz jetęjbo inhczreiwop 2mk 1 an kewad 03 isonyw acwołgimś ez isonyw acwołgimś ez bul utolomas z anacuzrzor iknoipezczs kewad abzcil E’05°22 jenzcifargoeg icśogułd żułdzw jenozcanzyw iinil do dóhcsw utolomas z anacuzrzor iknoipezczs kewad abzcil imaineipezczs mytęjbo ezrazsbo myłatsozop aN .metuzrz jetęjbo inhczreiwop 2mk 1 an kewad 52 .2mk 1 an kewad 02 isonyw acwołgimś ez bul jazdor net ęis ejusots jerótk an ,inhczreiwop 2mk 1 an kewad 04–03 isonyw .r 4202 w einzcęr anadałkyw iknoipezczs kewad abzciL % 5 azcarkezrp ein mynzcęr meineżoływ ytęjbo razsbo imaineipezczs hcytęjbo hcawtzdówejow hciktsyzsw eW .iknoipezczs ijcubyrtsyd ybzcil jetiwokłac % 5 azcarkezrp ein einzcęr hcynadałkyw iknoipezczs kewad abzcil a ,aineipezczs ęis ejunokyw myrótk an ,urazsbo ogetiwokłac eiseinyw mynzcęr meinadałkyw hcytęjbo wórazsbo ćśokleiw awoknucazS .ńeipezczs ijcka hcamar w ijcubyrtsyd hcycąjageldop iknoipezczs kewad ald 2mk 753 ,ogeikceiwozam awtzdówejow ald 2mk 93 ,ogeikslopołam awtzdówejow ald 2mk 553 ,ogeikslebul awtzdówejow ald 2mk 87 .ogeiksyzrkotęiwś awtzdówejow ald 2mk 5,21 i ogeikcaprakdop awtzdówejow ąjam erótk ,ńeipezczs ijcka 3 einezdaworpezrp enawonalp tsej miksyzrkotęiwś i mikceiwozam ,mikslebul :hcawtzdówejow w .r 4202 W ogeiksromop-okswajuk awtzdówejow icśęzc w ,miksaldop ,mikcaprakdop ,mikslopołam :hcawtzdówejow W .ineisej od ynsoiw do ćybdo ęis .ąineisej i ąnsoiw ćybdo ęis ąjam erótk ,ńeipezczs ijcka hcówd einezdaworpezrp enawonalp tsej ogeikzdół awtzdówejow icśęzc w i .ńeipezczs ijcka jenneisej einanokyw enawonalp tsej miksruzam-oksńimraw eiwtzdówejow W .ąbos ez hcycąjudaisąs wtzdówejow iiranyretew imazrakel imikzdówejow yzdęim enaindagzu ąs ńeipezczs ijcka ynimreT dan urozdan ogenożomzw uinezdaworp an miktsyzsw edezrp atrapo tsej ąborohc hcytęinktod jeizdrabjan hcarazsbo an ńeipezczs aigetartS uinanokyw mynlautnewe an atrapo tsej zaro einzcęr hcynadałkyw iknoipezczs kewad ybzcil jenozskęiwz ąjcubyrtsyd dan iknoipezczs ąjcubyrtsyd .ńeipezczs ijcka hcywoktadod bul jeiksjeporuE iinU hcikswoknołzc wtsńap enjyranyretew ezdałw enlartnec ewicśałw einmesip aimadaiwop iiranyreteW zrakeL ynwółG hcycązcinarg hcawtzdówejow w iknoipezczs ainadop eibosops i einimret o jeiksloP jetilopsopyzcezR muirotyret z hcycązcinarg hcicezrt wtsńap .wtsńap hcyt muirotyret z hcycązcinarg hcaicśowocsjeim w zaro ,ennorhco aineipezczs enazdaworpezrp ądęb myrótk an ,ezrazsbo an hcynożołop hcaicśowocsjeim W an ytęjyzrp owojazcywz bósops w ńeipezczs hcyt ainezdaworpezrp bósops i nimret ćisołgo eżom iiranyretew zrakel ikzdówejow merazsbo myt z .eineret mynad ogeintadod ukinyw ukdapyzrp w ikdorŚ .5.4.4 zaro tązreiwz hcynźakaz bórohc uinazclawz zaro tązreiwz aiwordz einorhco o .r 4002 acram 11 aind z ywatsu imasipezrp z eindogZ yborohc ainezdreiwts ukdapyzrp w ynzilkeicśw ainazclawz eiwarps w .r 5002 ainzcyts 7 aind z isW ujowzoR i awtcinloR artsiniM ainezdązropzor ogewotaiwop ogewowtsńap aimadaiwop einzcołwzein ,merozdan ej ejumjebo zaro yborohc oksingo azcanzyw iiranyretew zrakel ywotaiwop .yborohc aksingo łókow ynożorgaz razsbo azcanzyw zaro yborohc aksingo uinezcanzyw o ogenratinas arotkepsni ujowzoR i awtcinloR artsiniM ainezdązropzor imasipezrp z eindogz icśonnyzc ełatsozop żeinwór ejumjedop iiranyretew zrakel ywotaiwoP 986/0202 )EU( ijsimoK ogenawogeled ainezdązropzor 63 .tra i 53 .tra z zaro ynzilkeicśw ainazclawz eiwarps w .r 5002 ainzcyts 7 aind z isW hcycązcytod dasaz od uineiseindo w 924/6102 )EU( ydaR i ogeiksjeporuE utnemalraP einezdązropzor ogecąjainłepuzu .r 9102 aindurg 71 aind z eizakyw w hcynozczseimu bórohc hcyrótkein ukdapyzrp w yborohc do ogenlow urazsbo usutats zaro yborohc ijcadiwkil wómargorp ,urozdan .bórohc hcycąjupętsyw owon hcyrótkein i ćśozcwadzowarps i umargorp ainażardw alortnoK .6.4.4 ynwółG tązreiwz hcynźakaz bórohc uinazclawz zaro tązreiwz aiwordz einorhco o .r 4002 acram 11 aind z ywatsu 8 .tsu 75 .tra z eindogZ ez ogenawosnanifłópsw umargorp ukdapyzrp w a ,tązreiwz hcynźakaz bórohc ainazclawz umargorp ęjcazilaer ejurozdan iiranyreteW zrakeL .jeiksjeporuE iinU imasipezrp z eindogz ijcazilaer ogej w hcapętsop o ąksjeporuE ęjsimoK ejumrofni jeiksjeporuE iinU wókdorś ąjadałks urozdan margorp ecąjuzilaer jeiksjeporuE iinU eikswoknołzc awtsńap 924/6102 )EU( ainezdązropzor 3 .tsu 82 .tra z eindogZ .umargorp oget ijcazilaer wókinyw z ainadzowarps enraluger jeiksjeporuE ijsimoK umargorp icśyzroK .5 eineżakaz an hcywilżarw tązreiwz hciktsyzsw u jeiksloP jetilopsopyzcezR muirotyret z ynzilkeicśw ajcanimile tsej umargorp meleC ęcinarg zezrp ąjcargim z mynaząiwz yborohc ęis meinainezrtsezrpzor dezrp einezceipzebaz eżkat a ,ezrepotein żin hcynni ynzilkeicśw mesuriw .ąksloP ątilopsopzcezR z hcycąjudaisąs wtsńap z tązreiwz hcikizd hcynożakaz tązreiwz hcynźakaz bórohc einazclawz an hcynawonalpaz wóktadyw icśokleiw od enawosotsod ąnatsoz umargorp ytzsok ewoknucazS .4202 kor an jewoteżdub eiwatsu w umargorp wótzsok hcynawocazs ymus jenlógo Z .łz 67,263 923 27 ąsoinyw .r 4202 w umargorp ijcazilaer ytzsok enlógo ewoknucazS jeiksjeporuE iinU wókdorś ez umargorp einawosnanifłópsw o meiksoinw z jeiksjeporuE ijsimoK od aławopętsyw eizdęb aksloP atilopsopzcezR .łz 08,505 824 96 icśokosyw w hcynlawokifilawk wótzsok od uineiseindo w hcywolec wrezer wótimil hcamar w – 38 icśęzc w hcynolśerko hcywoteżdub wókdorś ez ęis awybdo umargorp einawosnaniF hcywoteżdub wókdorś ez zaro jenjyranyreteW ijckepsnI ńadaz ęjcazilaer an zaro tązreiwz hcynźakaz bórohc einazclawz an hcynozcanzezrp zaro tązreiwz hcynźakaz bórohc einazclawz – 22010 łaizdzor ,owtceiwoł i owtcinlor – 010 łaizd ,wódowejow yteżdub – 58 icśęzc w hcynolśerko .ogecęzreiwz ainezdohcop hcatkudorp i tązreiwz hcaknakt w hcynzcigoloib i hcynzcimehc icśołatsozop ewognirotinom ainadab wótzsok od uineiseindo w jeiksjeporuE iinU wókdorś ez einawosnanifłópsw o meiksoinw z ejupętsyw ukor oc akslop anortS udałkw einanzyzrp o ławopętsyw eizdęb .r 4202 an einawosnanifłópsw o uksoinw uinadałks yzrp iiranyreteW zrakeL ynwółG .hcynlawokifilawk .umargorp ęjcazilaer an hcynoiseinop hcynlawokifilawk wótzsok % 84 od ogecąiwonats ogewosnanif umargorp aineżołaZ .6 imainadab z enaząiwz aineżołaZ .1.6 hcynzcytsongaid ńadab eiserkaz w aineżołaZ .1.1.6 4202 :koR abzcil anawydiwezrP hcynawonalp abzciL jazdoR mintadod z kebórp leC awolecod ajcalupoP ainadab jazdoR noigeR ńadab ikbórp meikinyw yzrp einadab – TAF muirotyreT 07 931 1 rózdan gzóm ecąjyż onlow ysil ainezrjedop uineipątsyw jetilopsopyzcezR ynzilkeicśw jeiksloP einadab – TAF muirotyreT gnirotinom 0 823 5 gzóm ecąjyż onlow ysil ynzilkeicśw uknureik w jetilopsopyzcezR ijcka ugnirotinom hcamar w jeiksloP yzrp einadab – TAF muirotyreT 0 68 rózdan gzóm ynuk ainezrjedop uineipątsyw jetilopsopyzcezR ynzilkeicśw jeiksloP yzrp einadab – TAF muirotyreT 0 04 rózdan gzóm ynras ainezrjedop uineipątsyw jetilopsopyzcezR ynzilkeicśw jeiksloP yzrp einadab – TAF muirotyreT 0 66 rózdan gzóm ytonej ainezrjedop uineipątsyw jetilopsopyzcezR ynzilkeicśw jeiksloP yzrp einadab – TAF muirotyreT 0 359 rózdan gzóm ytok ainezrjedop uineipątsyw jetilopsopyzcezR ynzilkeicśw jeiksloP yzrp einadab – TAF muirotyreT 1 863 rózdan gzóm ysp ainezrjedop uineipątsyw jetilopsopyzcezR ynzilkeicśw jeiksloP yzrp einadab – TAF muirotyreT 5 052 rózdan gzóm ezrepotein ainezrjedop uineipątsyw jetilopsopyzcezR ynzilkeicśw jeiksloP yzrp einadab – TAF muirotyreT eikizd iknutag enni 1 212 rózdan gzóm ainezrjedop uineipątsyw jetilopsopyzcezR ęnzilkeicśw an entadop ynzilkeicśw jeiksloP yzrp einadab – TAF muirotyreT ewomod iknutag enni 0 14 rózdan gzóm ainezrjedop uineipątsyw jetilopsopyzcezR ęnzilkeicśw an entadop ynzilkeicśw jeiksloP muirotyreT gnirotinom 793 2 823 5 aciworus ecąjyż onlow ysil ASILE jetilopsopyzcezR ijcka jeiksloP muirotyreT gnirotinom 147 4 823 5 awhcuż ecąjyż onlow ysil CT jetilopsopyzcezR ijcka jeiksloP muirotyreT 0 421 rózdan gzóm ecąjyż onlow ysil TICTR jetilopsopyzcezR jeiksloP muirotyreT an entadop iknutag enni 5 023 1 rózdan gzóm TICTR jetilopsopyzcezR ęnzilkeicśw jeiksloP einawocinżóR muirotyreT gnirotinom 07 07 gzóm ecąjyż onlow ysil asuriw wópezczs jetilopsopyzcezR ijcka ynzilkeicśw jeiksloP asuriw anaim einadaB muirotyreT gnirotinom 32 32 aknoipezczs ecąjyż onlow ysil ynzilkeicśw jetilopsopyzcezR ijcka ecnoipezczs w jeiksloP ainezcel bul ńeipezczs eiserkaz w aineżołaZ .2.6 tązreiwz hcikizd ainezcel bul ńeipezczs eiserkaz w aineżołaZ .1.2.6 4202 :koR ainezcel bul aineipezczs umargorp eleC abzcil atiwokłac kewad abzcil kewad bul iknoipezczs ainhczreiwoP bul iknoipezczs utkudorp atęjbo noigeR utkudorp anawonalp ogezcinzcel meineipezczs )owtzdówejow( ogezcinzcel ijcka abzcil od anawonalp ]2mk[ od anawonalp bul aineżoływ bul aineżoływ hcamar w ainadop ainadop ijcka 072 793 2 536 891 )a41,126 6 eiksromop-okswajuk 007 981 2 3 009 927 033 42 eikslebul 087 063 2 093 081 )b310 6 eikzdół 086 019 2 043 554 871 51 eikslopołam 012 688 2 3 070 269 960 23 eikceiwozam 066 969 2 038 484 120 61 eikcaprakdop 000 978 2 005 934 571 91 eiksaldop 009 999 3 003 333 011 11 eiksyzrkotęiwś 027 201 1 027 201 )c631 5 eiksruzam-oksńimraw 029 596 9 586 688 3 mezaR nimg ,ogeiksńipyr utaiwop ,ogeikswojeizdar utaiwop ,ogeikswonpil utaiwop ,ogeiksńyzrbod-oksbulog utaiwop ,ogeikcindorb utaiwop ,ogeikswordnaskela utaiwop yzcytoD )a .kewałcołW ogeiksjeim utaiwop i ogeikswałcołw utaiwop ,miksezrbąw eiceiwop w ksńyR i ikżąisK ,akąŁ awobęD nimg ,miksńurot eiceiwop w owokinrezC i zcibuL ,oworbO utaiwop ,)eikcraW eciniwŚ ynimg zeb( ogeikcyzcęł utaiwop ,ogeikswontuk utaiwop ,ogeikswozsamot utaiwop ,ogeikswar utaiwop ,ogeiksńyzcopo utaiwop yzcytoD )b .miksreigz eiceiwop w onwołG ynimg i ogeikciweinreiks utaiwop ,ogeikciwoł zsiP i zsyzrO ,aksiP ałaiB nimg ,ogeikcelo utaiwop ,ogeikspadłog utaiwop ,mikcyżig eiceiwop w ynimdyW i ikłiM ,iknalkurK ,okcyżiG nimg ,ogeikcłe utaiwop yzcytoD )c .ogeikswezrogęw utaiwop i miksip eiceiwop w awtcinloR artsiniM ainezdązropzor 8 § zaro 5 § ,2 .tsu 3 § z eindogz einaimz celu eżom hcawtzdówejow hcynlógezczsop w ńeipezczs ijcka abzciL .einźilkeicśw okwicezrp hcycąjyż onlow wósil ńeipezczs hcynnorhco ainazdaworpezrp eiwarps w .r 3102 aindurg 71 aind z isW ujowzoR i umargorp wótzsok azilana awoknucazS .7 )14202 :koR kesoinW -awosnanifod o tzsoK tzsoK atowK yzsudnuf z ein atiwokłac atowK -tsondej -tsondej abzciL einezcanzezrP atiwokłac aktsondeJ eineinlógezczsyW iinU )3orue w ywok ywok ketsondej wótzsok )2łz w jeiksjeporuE )3orue w łz w )ein/kat( .r 4202 w enjyrotarobal ainadaB .1 onlow wósil einezcratsoD anlaudiwydnI tzsoK hcynolezrtsdo ,hcycąjyż kat 88,904 48 48,51 00,426 573 05,07 823 5 einadab / akbórp ainareibop ,ugnirotinom hcamar w aicęzreiwz kebórp )4hcynjyrotarobal ńadab od anlaudiwydnI ainareibop tzsok yłatsozoP tzsoK ein 25,107 87 72,9 87,122 053 92,14 284 8 einadab / akbórp atęzreiwz eiktsyzsw( kebórp ainareibop aicęzreiwz )ęnzilkeicśw an ewilżarw kebórp ajcnecseroulfonummi :tseT – hcywogzóm wóksicdo anlaudiwydnI uineipątsyw yzrp einadab kat 22,872 06 01,91 01 ,832 862 20,58 551 3 yzilana tzsoK einadab / akbórp ynzilkeicśw ainezrjedop aicęzreiwz atęzreiwz eiktsyzsw( )4)ęnzilkeicśw an ewilżarw ajcnecseroulfonummi :tseT anlaudiwydnI – hcywogzóm wóksicdo ein 37,497 101 01,91 65,689 254 20,58 823 5 yzilana tzsoK einadab / akbórp hcamar w einadab aicęzreiwz onlow ysil( ugnirotinom )4)ecąjyż anlaudiwydnI onlow ysil( ASILE tseT kat 79,468 63 19,6 21,940 461 97,03 823 5 yzilana tzsoK einadab / akbórp )4)ecąjyż aicęzreiwz anlaudiwydnI kat 10,677 401 66,91 82,352 664 15,78 823 5 einadab / akbórp )4)ecąjyż onlow ysil( CT tseT yzilana tzsoK aicęzreiwz asuriw ijcalozi tseT anlaudiwydnI jeisym kerómok ilwodoh w kat 06,961 441 48,99 67,455 146 92,444 444 1 yzilana tzsoK einadab / akbórp eiktsyzsw( ymotsalboruen aicęzreiwz an ewilżarw atęzreiwz )4)ęnzilkeicśw einawonojcnewkes :tseT anlaudiwydnI einawocinżór( asuriw kat 87,679 01 18,651 07,648 84 18,796 07 yzilana tzsoK einadab / akbórp asuriw wópezczs aicęzreiwz onlow wósil u ynzilkeicśw )4)hcycąjyż .r 4202 w eineipezczS .2 akwaD hcikizd aineipezczs entsuoD pukaZ kat 77,3485 046 66,0 08,400 605 82 49,2 029 596 9 iknoipezczs tązreiwz iknoipezczs akwaD hcikizd aineipezczs entsuoD ytzsoK kat 59,760 056 8 98,0 04,208 294 83 79,3 029 596 9 iknoipezczs tązreiwz ijcubyrtsyd .r 4202 w ajckefnyzed i einezczsyzC .3 rteM ajckefnyzed i einezczsyzC einezczsyzC ein 95,606 57,0 73,996 2 73,3 108 ywotardawk inhczreiwop ajckefnyzed i inhczreiwop .r 4202 w ytzsok ennI .4 margoliK wódapdo ajcazilytU ytzsoK ein 48,031 45 21,1 72,288 042 99,4 372 84 wódapdo hcynjyrotarobal ijcazilytu ytzsoK ein 28,556 79,0 24,819 2 33,4 476 akutzS enjyranyretew yłairetaM wółairetam ijcka ytzsoK kat 45,636 41 310,0 46,231 56 60,0 445 580 1 takalp/aktolU enjycamrofni yłairetaM -jycamrofni hcyn aicęzreiwz ajcawresbO tzsoK ein 44,889 514 03,53 65,841 158 1 90,751 487 11 ajcawresbO ęnzilkeicśw o ogenazrjedop ijcawresbo hcynoizelanz einezcratsoD einawikuzsoP kat 00,889 8 49,44 00,000 004 00,002 000 2 akutzS onlow wósil hcyłdap hcyłdap wósil hcycąjyż 66,988 271 61 67,263 923 27 ytzsok mezaR 84,210 125 51 08,505 824 96 iinU yzsudnuf z einawosnanifod o kesoinw yzcytod hcyrótk ,ytzsok mezaR jeiksjeporuE .TAV zeb enadop ąs icśotraw eiktsyzsW )1 .4202 kor an jewoteżdub eiwatsu w tązreiwz hcynźakaz bórohc einazclawz an hcynawonalpaz wóktadyw icśokleiw od enawosotsod ąnatsoz erótk ,ytzsok ewoknucazS )2 bórohc einazclawz an hcynozcanzezrp hcywolec wrezer wótimil hcamar w – 38 icśęzc w hcynolśerko hcywoteżdub wókdorś ez ęis awybdo umargorp einawosnaniF owtcinlor – 010 łaizd ,wódowejow yteżdub – 58 icśęzc w hcynolśerko hcywoteżdub wókdorś ez zaro jenjyranyreteW ijckepsnI ńadaz ęjcazilaer an zaro tązreiwz hcynźakaz tązreiwz hcaknakt w hcynzcigoloib i hcynzcimehc icśołatsozop ewognirotinom ainadab zaro tązreiwz hcynźakaz bórohc einazclawz – 22010 łaizdzor ,owtceiwoł i .ogecęzreiwz ainezdohcop hcatkudorp i ąwatsdop hcycądęb ,hcynzcimonokeorkam wókinźaksw hcytilondej ainawosots imycązcytod imynzcytyW„ z eindogz( łz 54,4 = orue 1 usruk gułdew wótzsok einezcilyW )3 .)”3202 kinreizdźap – ajcazilautkA .watsu hcynawotkejorp hcywosnanif wóktuks ainawocazso YRANIRETEV–SL–RGORPTEV–2202–DOOF–PMS–SL–RGORPTEV–2202–DOOF–PMS„ imynzcytyw z eindogz enozcilyw ewoktsondej ytzsok ewoknucazS )4 .”2202/50/01 – 5460653)2202(serA .feR – SEMMARGORP 5102 VI – I :)kor/łatrawk( yzcwadzowarps serkO )LOP( aksloP atilopsopzcezR :jarK ikdapyzrP ynzilkeicśw ynzilkeicśw ikdapyzrP razsbO ecąjyż onlow atęzreiwz ewomod atęzreiwz owtzdówejow 1 zrepotein enni leinad ńelej anras kizd enreżosęim enni etawocisał enni anuk kusrob kliw pozs tonej sil enni seip ynmodzeb ainiwś azok acwo ńok ołdyb tok seip )seibaR( ynzilkeicśw ainazclawz umargorp od kinzcąłaZ eiksąlśonlod eiksromop-okswajuk 1 6 eikslebul eiksubul eikzdół 3 1 75 2 4 21 eikslopołam eikceiwozam eikslopo 1 1 1 5 eikcaprakdop eiksaldop eiksromop eiksąlś eiksyzrkotęiwś 2 eiksruzam-oksńimraw eikslopokleiw 1 eiksromopoindohcaz 4 4 1 2 86 2 4 21 mezaR 81 ewomod atęzreiwZ 97 ecąjyż onlow atęzreiwZ 79 MEZAR 33 6102 VI – I :)kor/łatrawk( yzcwadzowarps serkO )LOP( aksloP atilopsopzcezR :jarK ikdapyzrP ynzilkeicśw ynzilkeicśw ikdapyzrP razsbO ecąjyż onlow atęzreiwz ewomod atęzreiwz owtzdówejow zrepotein enni leinad ńelej anras kizd enreżosęim enni etawocisał enni anuk kusrob kliw pozs tonej sil enni seip ynmodzeb ainiwś azok acwo ńok ołdyb tok seip eiksąlśonlod eiksromop-okswajuk 1 2 eikslebul 1 eiksubul eikzdół 1 6 1 eikslopołam eikceiwozam eikslopo 1 1 1 1 eikcaprakdop 1 1 eiksaldop eiksromop eiksąlś eiksyzrkotęiwś eiksruzam-oksńimraw 2 eikslopokleiw 2 eiksromopoindohcaz 6 2 1 1 9 1 2 mezaR 3 ewomod atęzreiwZ 91 ecąjyż onlow atęzreiwZ 22 MEZAR 7102 VI – I :)kor/łatrawk( yzcwadzowarps serkO )LOP( aksloP atilopsopzcezR :jarK ikdapyzrP ynzilkeicśw ynzilkeicśw ikdapyzrP razsbO ecąjyż onlow atęzreiwz ewomod atęzreiwz owtzdówejow zrepotein enni leinad ńelej anras kizd enreżosęim enni etawocisał enni anuk kusrob kliw pozs tonej sil enni seip ynmodzeb ainiwś azok acwo ńok ołdyb tok seip eiksąlśonlod eiksromop-okswajuk eikslebul eiksubul 1 eikzdół 1 eikslopołam 2 eikceiwozam eikslopo 1 eikcaprakdop 1 eiksaldop eiksromop 1 eiksąlś eiksyzrkotęiwś eiksruzam-oksńimraw 1 eikslopokleiw 2 eiksromopoindohcaz 8 1 1 mezaR 1 ewomod atęzreiwZ 9 ecąjyż onlow atęzreiwZ 01 MEZAR ikdapyzrP 8102 VI – I :)kor/łatrawk( yzcwadzowarps serkO )LOP( aksloP atilopsopzcezR :jarK ynzilkeicśw ynzilkeicśw ikdapyzrP razsbO ecąjyż onlow atęzreiwz ewomod atęzreiwz owtzdówejow 1 zrepotein enni leinad ńelej anras kizd enreżosęim enni etawocisał enni anuk kusrob kliw pozs tonej sil enni seip ynmodzeb ainiwś azok acwo ńok ołdyb tok seip eiksąlśonlod eiksromop-okswajuk 1 2 eikslebul eiksubul eikzdół 1 eikslopołam eikceiwozam eikslopo 1 eikcaprakdop 1 eiksaldop eiksromop eiksąlś eiksyzrkotęiwś 1 eiksruzam-oksńimraw 2 eikslopokleiw eiksromopoindohcaz 5 4 mezaR 0 ewomod atęzreiwZ 9 ecąjyż onlow atęzreiwZ 9 MEZAR ikdapyzrP 9102 VI – I :)kor/łatrawk( yzcwadzowarps serkO )LOP( aksloP atilopsopzcezR :jarK ynzilkeicśw ynzilkeicśw ikdapyzrP razsbO ecąjyż onlow atęzreiwz ewomod atęzreiwz owtzdówejow zrepotein enni leinad ńelej anras kizd enreżosęim enni etawocisał enni anuk kusrob kliw pozs tonej sil enni seip ynmodzeb ainiwś azok acwo ńok ołdyb tok seip eiksąlśonlod 1 eiksromop-okswajuk 1 eikslebul eiksubul eikzdół eikslopołam 2 eikceiwozam eikslopo eikcaprakdop 1 eiksaldop eiksromop eiksąlś eiksyzrkotęiwś 2 eiksruzam-oksńimraw 4 eikslopokleiw eiksromopoindohcaz 01 1 mezaR 0 ewomod atęzreiwZ 11 ecąjyż onlow atęzreiwZ 11 MEZAR ikdapyzrP 0202 VI – I :)kor/łatrawk( yzcwadzowarps serkO )LOP( aksloP atilopsopzcezR :jarK ynzilkeicśw ynzilkeicśw ikdapyzrP razsbO ecąjyż onlow atęzreiwz ewomod atęzreiwz owtzdówejow zrepotein enni leinad ńelej anras kizd enreżosęim enni etawocisał enni anuk kusrob kliw pozs tonej sil enni seip ynmodzeb ainiwś azok acwo ńok ołdyb tok seip eiksąlśonlod eiksromop-okswajuk 4 eikslebul eiksubul eikzdół eikslopołam eikceiwozam eikslopo 1 1 1 eikcaprakdop eiksaldop eiksromop eiksąlś eiksyzrkotęiwś eiksruzam-oksńimraw 3 eikslopokleiw 2 eiksromopoindohcaz 5 5 1 1 mezaR 2 ewomod atęzreiwZ 01 ecąjyż onlow atęzreiwZ 21 MEZAR ikdapyzrP 1202 VI – I :)kor/łatrawk( yzcwadzowarps serkO )LOP( aksloP atilopsopzcezR :jarK ynzilkeicśw ynzilkeicśw ikdapyzrP razsbO ecąjyż onlow atęzreiwz ewomod atęzreiwz owtzdówejow zrepotein enni leinad ńelej anras kizd enreżosęim enni etawocisał enni anuk kusrob kliw pozs tonej sil enni seip ynmodzeb ainiwś azok acwo ńok ołdyb tok seip eiksąlśonlod eiksromop-okswajuk eikslebul eiksubul eikzdół eikslopołam 2 2 2 2 39 7 3 eikceiwozam eikslopo 1 1 eikcaprakdop eiksaldop eiksromop eiksąlś 2 eiksyzrkotęiwś 2 eiksruzam-oksńimraw 1 eikslopokleiw eiksromopoindohcaz 5 2 1 2 2 69 7 3 mezaR 01 ewomod atęzreiwZ 801 ecąjyż onlow atęzreiwZ 811 MEZAR aksingO 2202 VI – I :)kor/łatrawk( yzcwadzowarps serkO )LOP( aksloP atilopsopzcezR :jarK ynzilkeicśw ynzilkeicśw ikdapyzrP razsbO ecąjyż onlow atęzreiwz ewomod atęzreiwz owtzdówejow zrepotein enni leinad ńelej anras kizd enreżosęim enni etawocisał enni anuk kusrob kliw pozs tonej sil enni seip ynmodzeb ainiwś azok acwo ńok ołdyb tok seip eiksąlśonlod eiksromop-okswajuk 2 eikslebul eiksubul eikzdół eikslopołam 1 72 1 2 eikceiwozam eikslopo eikcaprakdop eiksaldop eiksromop eiksąlś 3 eiksyzrkotęiwś 1 eiksruzam-oksńimraw 2 eikslopokleiw eiksromopoindohcaz 3 1 23 1 2 mezaR 3 ewomod atęzreiwZ 63 ecąjyż onlow atęzreiwZ 93 MEZAR